در شماره دوازدهم نشریه تاریخ اندیش می خوانید:

تبریز در دوره شاه سلطان حسین صفوی/ دکتر محمد علی پرغو ـ اشرف خوجه دیزجی

شهر تبریز که از دوره مغولان روند شکوفایی خود را آغاز کرده بود، با روی کار آمدن صفویه فصل تازه­ای را در حیات سیاسی و اقتصادی خود باز کرد و در دوره صفویه، در زمینه صنعت و تجارت به مهم­ترین شهر ایران مبدل گردید و نظر بسیاری از تجار خارجی را به خود جلب کرد. تبریز شهری پر جمعیت بود که در آن انواع صنایع و حرف در جریان بود. صنعت نساجی و صنعت قالی­بافی و چرم و آهنگری در آن رشد قابل توجهی یافت و محصولاتش حتی به کشورهای دیگر صادر می­شد. بازارهای زیادی در نتیجه رونق تجارت در این شهر بر قرار بود تا جایی ثروتمندترین بازاریان ایران در این شهر زندگی می کردند. به نظر می­رسد که رونق تبریز که از چند قرن قبل آغاز شده بود در اواخر دوره صفویان به اوج خود رسید.

توران در چشم انداز دینی و سیاسی ساسانیان/ داریوش احمدی

تور/ تورانی در متون اوستایی نامواژه‌ای قومی است که به مردمانی هم‌ریشه، اما متخاصم با ایرانیان اوستایی اشاره دارد. در متون ایران میانه و اسلامی، تور/ توران مفهوم جغرافیایی دقیق‌تری می‌یابد و همسو با سنت‌های ایران باستان، به سرزمینی در جنوب شرقی ایران اطلاق می‌شود. با این حال به‌نظر می‌رسد که از اواخر عصر ساسانیان، عنوان تور/ تورانی بر مبنای پس‌زمینه‌های اوستایی خود، در چهارچوبی راهبردی بازپردازی شده و برای اشاره به مردم خاقانات به‌کار رفته است که در آن روزگار به همسایگان شرقی متخاصم ایران بدل شده بودند.

بختیاری ها در انقلاب مشروطیت/ امید سلحشوری

فرمان مشروطیت به دستور مظفرالدین­شاه قاجار صادر شد. با روی کار آمدن محمدعلی­شاه، او به مخالفت با آن پرداخت و مجلس را به توپ بست. به همین دلیل، آزادی­خواهان زیادی در سرتاسر کشور برای آرمان از دست رفته­شان دوباره به­پاخاستند. یکی از این اقوام ایرانی که نقش برجسته­ای در احیای مشروطه داشت، ایل بختیاری بود. بختیاری­ها توانستند با رهبری ابراهیم­خان ضرغام­السلطنه و نجف­قلی­خان صمصام­السلطنه ابتدا اصفهان را تسخیر کنند و سپس با پیوستن حاج علی­قلی­خان سردار اسعد دوم، به سمت تهران رفتند و مشروطیت از دست رفته را دوباره برقرار کردند. پس از احیای مشروطه، محمدعلی­شاه برای گرفتن تخت و تاج از دست رفته­اش، سعی و تلاش زیادی کرد ولی در این امر ناکام ماند. مجاهدین بختیاری توانستند تمام شورش­های پس از فتح تهران را یکی پس از دیگری از میان ببرند و حتی دادگاهی را نیز در همین راستا و به فرنشینی شیخ ابراهیم زنجانی تشکیل دادند و مخالفین مشروطه و آزادی­خواهی را به مرگ محکوم کردند. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی به بررسی نقش بختیاری­ها در تحولات پس از استبداد صغیر و فتح تهران پرداخته است.

«از نازی آباد تا زندان قصر»نگاهی به خاطرات شفاهی دکتر محسن بهشتی‌سرشت/ مجتبی شهر آبادی

تاریخ شفاهی از شیوه‌های بالنسبه نو پدید در مطالعات تاریخی است که با استفاده از ابزار ضبطِ صوت و تصویر، سعی می‌کند تا خاطرات، مشاهدات و شنیده‌های کنش­گر یا شاهد یک واقعه و رویداد تاریخی را در قالب کلامی، ثبت و ضبط کند.

در داخل ایران در چند دهه اخیر، انبوهی از کتاب‌های خاطرات در این ژانر تولید شده است. « از نازی‌آباد تا زندان قصر» از جدیدترین نمونه‌های منتشر شده تاریخ شفاهی در ایران است که به خاطرات شفاهی دکتر محسن بهشتی‌سرشت- پژوهش­گر، استاد دانشگاه و سیاست‌مدار ایرانی- اختصاص یافته است.  یادداشت حاضر کوشیده­است در کنار معرفی کلّی و توصیف این اثر، نقاط برجسته و متمایزکننده این کتاب از سایر کتاب‌های مشابه آن را در این­گونه تاریخ­نگاری یافته و در حدّ مقدورات یک یادداشت نقد کتاب در اختیار مخاطب بگذارد.

نگارنده معتقد­است که دلایلی هم­چون پرهیز از « فرد محوری» و «راوی مرکزی»؛ تمرکز بر تصویرگری فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه در آن برهه؛ دوری از شعار و ایدئولوژی‌زدگی؛ لحن صادقانه راوی و استفاده به­جا و مناسب از ظرافت‌های زبانی‌ای هم­چون کنایه و… کتاب حاضر را به متنی ارزش­مند و خواندنی بدل کرده که همدلی و همراهی مخاطب را برانگیخته و او را به بازخوانی تاریخ دو دهه­ی حسّاس از ایران معاصر مجاب می‌کند.

درمِ فرعونی در جبال اسلامی: ردی باستانی از تبادلی فرهنگی/ محمد رضا مهدیزاده

فرعون در فرهنگ و ادبیات اسلامی نامی مشهور اما منفی است. انتساب این نام به اماکن و اقوام، خاصه در شهرها و نقاط محلی ایران، قابل تأمل است. نوشتار حاضر با تمرکز بر چند گزارش کتاب تاریخ قم و انتساب فرعون به دو مکان در ناحیه جبال یا عراق عجم (ناحیه درم کاشان و شهر آوه در همسایگی ساوه) تا قرن ۴ به دلایل احتمالی این نگاه پرداخته و با رجوع به گزارش مرتبط سوم (اعلام حضور عمالقه در دیر گچینِ قم) ریشه‌ها و روابط این انتساب فرعونی با سه فرهنگ و موضوع تاریخی بررسی شده­است. ریشه‌های نگرش و نامگذاری فرعونی علی­رغم مذمت در فرهنگ ما، سرچشمه ایرانی و اسلامی دارد که احتمالا با ادیان دیگر خاصه یهودیت و سرگذشت پیامبر و کتاب مقدسش نیز تلفیق و از نگرش غالب متمایز شده‌است. این پژوهش با تمرکز روی سه موضوع فراعنه مصر، روایات و نکاتی از قوم بنی‌اسراییل و شکل‌گیری یهودیت در کتاب مقدس و در نهایت اقوام عمالقی مرتبط با آنها، ارتباطات و تأثیر و تأثرات این سه موضوع در قبل و بعد از اسلام و ایران بر یکدیگر و از جمله در ایران و کاشان را بررسی کرده است. ارتباط کلی این سه موضوع خاصه با رد و اثراتی که در ناحیه باستانی جبال و کاشان از خود برجای نهاده‌اند، در نقاطی دیگر نیز می‌توان پیجویی کرد و این تأثیرات معرف تعاملات سه فرهنگ همپیوندِ یهودی، مصری و اسلامی- ایرانی بر هم و ساختن تصوری متفاوت و فرعونی، در قیاس با رویکرد شایع در فرهنگ اسلامی بوده ­است.

نقش نهاد دیوان­سالاری در تضعیف حکومت سلجوقیان/مهرداد رونقی

یکی از مهم­ترین دغدغه­ های ترکان سلجوقی پس از استقرار در ایران، به دست گرفتن زمام امور، حفظ و حراست از قلمرو، تأمین امنیّت، فراهم کردن زمین­های لازم جهت ثبات، ایجاد دیوان­ های متعدد، گردآوری مالیات، سازمان­دهی مالی، تنظیم امور دیوانی و در نهایت تثبیت قدرت مرکزی بود. آنان به دلایل ذکر شده ناگزیر شدند؛ سیاست­هایی را اتخاذ نمایند تا به اهداف­شان برسند و امپراطوری بزرگ خود را تحکیم دهند. اولین سیاست اتخاذ شده آنان، به کارگیری دیوان­سالاران ایرانی بود تا بتوانند از فرهنگ، تجربه و سنّت اصیل ایرانیان؛ در امور حکومتی بهره ­مند شوند تا بر مصائب و مشکلات فایق آیند. این مقاله با استفاده از منابع دسته­ ی اوّل و تحقیقات به­ دست آمده ­ی جدید، در صدد است تا به طور اخّص در مورد نقش و تأثیر دیوان­سالاران در اقتدار نظام سلجوقیان و هم­چنین تضعیف آن،  به­خصوص در بعد اختلافات درون خاندانی بپردازد.

فرضیة پزشک قانونی برای راز درگذشت حسن بن علی در سدة هفتم میلادی: زهر زدگی با کلرید جیوه (I)/نیکول بِرک، میچل گولِس، سایروس اِل راْفت، علی یار موسوی، ترجمه علی رستمی

چیستی یک مرگ مرموز در سد­ه­ ی میانه از دیدگاه روش­ های حقوقی و علمی پزشک قانونی معاصر فرضیه‌سازی شده است. این­که حسن­بن­علی در سال ۶۶۹ میلادی در سن ۴۵ سالگی درگذشت، مبنی بر منابع مکتوب که روایت­ های شاهدان عینی از رویدادهای تاریخی را دیکته می‌کنند، به شیوه­ی پزشکی قانونی مورد واکاوی قرارگرفته است. گزارش مسمومیّت هم‌زمان ِفرد دیگری که در همان خانواده­ی حسن­بن­علی زندگی می‌کرد و نشانه‌های هم­سان و درعین‌حال غیر کشنده را تجربه می‌کرد، سر­آغاز تجزیه ‌و تحلیل بوده­است. در پرتو اسناد باستانی (‏سده­ی میانه) ‏و با استفاده از حقایق کانی‌شناسی، پزشکی و شیمیایی، این فرضیه‌سازی بر این­است که کالومل معدنی (‏کلرید جیوه (جیوه) (I)،Hg₂ CI₂) ‏از یک ناحیه­ ی مشخص در امپراتوری بیزانس (‏غرب ترکیه­ی امروزی)، در درجه­ ی نخست ‏ماده­ ی اصلی قتل حسن­بن­علی بوده­است.