در شماره دوازدهم نشریه تاریخ اندیش می خوانید:
تبریز در دوره شاه سلطان حسین صفوی/ دکتر محمد علی پرغو ـ اشرف خوجه دیزجی
شهر تبریز که از دوره مغولان روند شکوفایی خود را آغاز کرده بود، با روی کار آمدن صفویه فصل تازهای را در حیات سیاسی و اقتصادی خود باز کرد و در دوره صفویه، در زمینه صنعت و تجارت به مهمترین شهر ایران مبدل گردید و نظر بسیاری از تجار خارجی را به خود جلب کرد. تبریز شهری پر جمعیت بود که در آن انواع صنایع و حرف در جریان بود. صنعت نساجی و صنعت قالیبافی و چرم و آهنگری در آن رشد قابل توجهی یافت و محصولاتش حتی به کشورهای دیگر صادر میشد. بازارهای زیادی در نتیجه رونق تجارت در این شهر بر قرار بود تا جایی ثروتمندترین بازاریان ایران در این شهر زندگی می کردند. به نظر میرسد که رونق تبریز که از چند قرن قبل آغاز شده بود در اواخر دوره صفویان به اوج خود رسید.
توران در چشم انداز دینی و سیاسی ساسانیان/ داریوش احمدی
تور/ تورانی در متون اوستایی نامواژه‌ای قومی است که به مردمانی هم‌ریشه، اما متخاصم با ایرانیان اوستایی اشاره دارد. در متون ایران میانه و اسلامی، تور/ توران مفهوم جغرافیایی دقیق‌تری می‌یابد و همسو با سنت‌های ایران باستان، به سرزمینی در جنوب شرقی ایران اطلاق می‌شود. با این حال به‌نظر میرسد که از اواخر عصر ساسانیان، عنوان تور/ تورانی بر مبنای پس‌زمینه‌های اوستایی خود، در چهارچوبی راهبردی بازپردازی شده و برای اشاره به مردم خاقانات به‌کار رفته است که در آن روزگار به همسایگان شرقی متخاصم ایران بدل شده بودند.
بختیاری ها در انقلاب مشروطیت/ امید سلحشوری
فرمان مشروطیت به دستور مظفرالدینشاه قاجار صادر شد. با روی کار آمدن محمدعلیشاه، او به مخالفت با آن پرداخت و مجلس را به توپ بست. به همین دلیل، آزادیخواهان زیادی در سرتاسر کشور برای آرمان از دست رفتهشان دوباره بهپاخاستند. یکی از این اقوام ایرانی که نقش برجستهای در احیای مشروطه داشت، ایل بختیاری بود. بختیاریها توانستند با رهبری ابراهیمخان ضرغامالسلطنه و نجفقلیخان صمصامالسلطنه ابتدا اصفهان را تسخیر کنند و سپس با پیوستن حاج علیقلیخان سردار اسعد دوم، به سمت تهران رفتند و مشروطیت از دست رفته را دوباره برقرار کردند. پس از احیای مشروطه، محمدعلیشاه برای گرفتن تخت و تاج از دست رفتهاش، سعی و تلاش زیادی کرد ولی در این امر ناکام ماند. مجاهدین بختیاری توانستند تمام شورشهای پس از فتح تهران را یکی پس از دیگری از میان ببرند و حتی دادگاهی را نیز در همین راستا و به فرنشینی شیخ ابراهیم زنجانی تشکیل دادند و مخالفین مشروطه و آزادیخواهی را به مرگ محکوم کردند. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی به بررسی نقش بختیاریها در تحولات پس از استبداد صغیر و فتح تهران پرداخته است.
«از نازی آباد تا زندان قصر»نگاهی به خاطرات شفاهی دکتر محسن بهشتی‌سرشت/ مجتبی شهر آبادی
تاریخ شفاهی از شیوه‌های بالنسبه نو پدید در مطالعات تاریخی است که با استفاده از ابزار ضبطِ صوت و تصویر، سعی می‌کند تا خاطرات، مشاهدات و شنیده‌های کنشگر یا شاهد یک واقعه و رویداد تاریخی را در قالب کلامی، ثبت و ضبط کند.
در داخل ایران در چند دهه اخیر، انبوهی از کتاب‌های خاطرات در این ژانر تولید شده است. « از نازی‌آباد تا زندان قصر» از جدیدترین نمونه‌های منتشر شده تاریخ شفاهی در ایران است که به خاطرات شفاهی دکتر محسن بهشتی‌سرشت- پژوهشگر، استاد دانشگاه و سیاست‌مدار ایرانی- اختصاص یافته است. یادداشت حاضر کوشیدهاست در کنار معرفی کلّی و توصیف این اثر، نقاط برجسته و متمایزکننده این کتاب از سایر کتاب‌های مشابه آن را در اینگونه تاریخنگاری یافته و در حدّ مقدورات یک یادداشت نقد کتاب در اختیار مخاطب بگذارد.
نگارنده معتقداست که دلایلی همچون پرهیز از « فرد محوری» و «راوی مرکزی»؛ تمرکز بر تصویرگری فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه در آن برهه؛ دوری از شعار و ایدئولوژی‌زدگی؛ لحن صادقانه راوی و استفاده بهجا و مناسب از ظرافت‌های زبانی‌ای همچون کنایه و… کتاب حاضر را به متنی ارزشمند و خواندنی بدل کرده که همدلی و همراهی مخاطب را برانگیخته و او را به بازخوانی تاریخ دو دههی حسّاس از ایران معاصر مجاب می‌کند.
درمِ فرعونی در جبال اسلامی: ردی باستانی از تبادلی فرهنگی/ محمد رضا مهدیزاده
فرعون در فرهنگ و ادبیات اسلامی نامی مشهور اما منفی است. انتساب این نام به اماکن و اقوام، خاصه در شهرها و نقاط محلی ایران، قابل تأمل است. نوشتار حاضر با تمرکز بر چند گزارش کتاب تاریخ قم و انتساب فرعون به دو مکان در ناحیه جبال یا عراق عجم (ناحیه درم کاشان و شهر آوه در همسایگی ساوه) تا قرن ۴ به دلایل احتمالی این نگاه پرداخته و با رجوع به گزارش مرتبط سوم (اعلام حضور عمالقه در دیر گچینِ قم) ریشه‌ها و روابط این انتساب فرعونی با سه فرهنگ و موضوع تاریخی بررسی شدهاست. ریشه‌های نگرش و نامگذاری فرعونی علیرغم مذمت در فرهنگ ما، سرچشمه ایرانی و اسلامی دارد که احتمالا با ادیان دیگر خاصه یهودیت و سرگذشت پیامبر و کتاب مقدسش نیز تلفیق و از نگرش غالب متمایز شدهاست. این پژوهش با تمرکز روی سه موضوع فراعنه مصر، روایات و نکاتی از قوم بنی‌اسراییل و شکل‌گیری یهودیت در کتاب مقدس و در نهایت اقوام عمالقی مرتبط با آنها، ارتباطات و تأثیر و تأثرات این سه موضوع در قبل و بعد از اسلام و ایران بر یکدیگر و از جمله در ایران و کاشان را بررسی کرده است. ارتباط کلی این سه موضوع خاصه با رد و اثراتی که در ناحیه باستانی جبال و کاشان از خود برجای نهاده‌اند، در نقاطی دیگر نیز می‌توان پیجویی کرد و این تأثیرات معرف تعاملات سه فرهنگ همپیوندِ یهودی، مصری و اسلامی- ایرانی بر هم و ساختن تصوری متفاوت و فرعونی، در قیاس با رویکرد شایع در فرهنگ اسلامی بوده است.
نقش نهاد دیوانسالاری در تضعیف حکومت سلجوقیان/مهرداد رونقی
یکی از مهمترین دغدغه های ترکان سلجوقی پس از استقرار در ایران، به دست گرفتن زمام امور، حفظ و حراست از قلمرو، تأمین امنیّت، فراهم کردن زمینهای لازم جهت ثبات، ایجاد دیوان های متعدد، گردآوری مالیات، سازماندهی مالی، تنظیم امور دیوانی و در نهایت تثبیت قدرت مرکزی بود. آنان به دلایل ذکر شده ناگزیر شدند؛ سیاستهایی را اتخاذ نمایند تا به اهدافشان برسند و امپراطوری بزرگ خود را تحکیم دهند. اولین سیاست اتخاذ شده آنان، به کارگیری دیوانسالاران ایرانی بود تا بتوانند از فرهنگ، تجربه و سنّت اصیل ایرانیان؛ در امور حکومتی بهره مند شوند تا بر مصائب و مشکلات فایق آیند. این مقاله با استفاده از منابع دسته ی اوّل و تحقیقات به دست آمده ی جدید، در صدد است تا به طور اخّص در مورد نقش و تأثیر دیوانسالاران در اقتدار نظام سلجوقیان و همچنین تضعیف آن، بهخصوص در بعد اختلافات درون خاندانی بپردازد.
فرضیة پزشک قانونی برای راز درگذشت حسن بن علی در سدة هفتم میلادی: زهر زدگی با کلرید جیوه (I)/نیکول بِرک، میچل گولِس، سایروس اِل راْفت، علی یار موسوی، ترجمه علی رستمی
چیستی یک مرگ مرموز در سده ی میانه از دیدگاه روش های حقوقی و علمی پزشک قانونی معاصر فرضیه‌سازی شده است. اینکه حسنبنعلی در سال ۶۶۹ میلادی در سن ۴۵ سالگی درگذشت، مبنی بر منابع مکتوب که روایت های شاهدان عینی از رویدادهای تاریخی را دیکته می‌کنند، به شیوهی پزشکی قانونی مورد واکاوی قرارگرفته است. گزارش مسمومیّت هم‌زمان ِفرد دیگری که در همان خانوادهی حسنبنعلی زندگی می‌کرد و نشانه‌های همسان و درعین‌حال غیر کشنده را تجربه می‌کرد، سرآغاز تجزیه و تحلیل بودهاست. در پرتو اسناد باستانی (سدهی میانه) و با استفاده از حقایق کانی‌شناسی، پزشکی و شیمیایی، این فرضیه‌سازی بر ایناست که کالومل معدنی (کلرید جیوه (جیوه) (I)،Hg2 CI2) از یک ناحیه ی مشخص در امپراتوری بیزانس (غرب ترکیهی امروزی)، در درجه ی نخست ماده ی اصلی قتل حسنبنعلی بودهاست.
