گیلان از نظر جغرافیایی طبیعی، انسانی و سیاسی، از سایر نواحی ایران متمایز بوده است. این تمایز در درازنای تاریخ در تحولات سیاسی اجتماعی منطقه و حتی ایران تأثیر گذاشته است. این نوشتار با بررسی منابع اولیه ضمن معرفی اقوام ساکن در گیلان، جایگاه و سهم هرکدام از آنها را تا پیش از برآمدن صفویان در گیلان مورد مدّاقه قرار داده تا نشان ¬دهد که به جز دو قوم گیل و دیلم، اقوام دیگری نیز در پهنه جغرافیایی گیلان حضور مؤثری داشته اند. این اقوام برغم اختلافات داخلی، همواره از مرزها و استقلال سیاسی گیلان دفاع کرده و گاهی نیز به عنوان نیروی نظامی حرفه ای در ارتش ساسانیان و خلفا و امرای اسلامی به کار گرفته می شدند. در این تحقیق نشان داده شد، پس از تسلط صفویان بر گیلان به سبب سهولت در رفت و آمد، مهاجرت اقوام کرد، ترک و ارمنی به گیلان و توسعه تجارت و بازرگانی و در نهایت تغییرات سبک زندگی، ترکیب قومی گیلان دچار تغییر شد و بسان سابق کارکرد بازدارندگی و جنگندگی خود را از دست داد.

دابویگان و یا گاو بارگان، حکومتی محلی در ناحیه گیلان و تبرستان بود که به مدت 124 سال دراین مناطق حکومت کردند. آنها که به وسیله یزدگرد سوم ساسانی به قدرت رسیدند؛ در نهایت توسط خلفای عباسی منقرض شدند. از مهمترین علل سقوط آنها می توان: به نارضایتی ها و کشمکش های داخلی؛ ثروت دابویگان؛ سیاست های حمایتی دابویگان از عناصر متمرد دستگاه مر کزی که آنها را تبدیل به دشمنان خطرناک می کرد ودر نهایت تهاجم گسترده و مستمر اعراب مسلمان اشاره کرد که موجبات فرو پاشی این سلسله محلی را فراهم کرد. در این پژوهش این عوامل مورد بررسی قرار می گیرد.

با يورش اعراب و انقراض حكومت ساساني، ایران با چالش بزرگي مواجه شد. در اين ميان اشراف، بزرگان و شاهزادگان ساساني نقش مهمي در ابقا و احياي فرهنگ كهن ایران داشتند. دودمان باوندي به عنوان مهمترين شاخه‌ي فرعي از شاهزادگان ساساني، در طي هشت قرن نخست اسلامي، نقش پررنگي در اوضاع اجتماعي، سياسي و فرهنگي نيمه‌شمالي سرزمين ايران داشتند. باونديان تا سال 750ق و در سه شاخه، به عنوان يك نيروي كمترشناخته‌ شده؛ اما مهم و صاحب نفوذ، به بازيگري در منطقه پرداختند. در اين پژوهش كوشيده شده است با روش توصيفي-‌تحليلي و کتابخانه‌ای، عوامل پايداري دراز مدت اين خاندان و نقش آن‌ها در تحولات سياسي و اجتماعي و فرهنگي ايران در هشت قرن اولیه اسلامي بررسي شود. دستاورد اين تحقيق نشان مي‌دهد كه باونديان توانستند با بهره‌گيري از موقعيت‌ِخاص جغرافيايي منطقه تا قرن‌ها به حيات خود ادامه دهند و روابط آن ها با همکسایگانشان آمیخته با جنگ و صلح بود.

شکار جرگه که از دوره شاه‌عباس اول در سواحل دریای مازندران رواج یافت، به‌طورجدی به زیستگاه ببر مازندران آسیب زد. در دوره ی قاجار، به علت شکارهای بی‌رویه و تفریحی شاهان و شاهزادگان قاجار، استفاده تزئینی و تجاری از پوست ببر، شکار ببر توسط روستائیان و دامداران و نگهداری ببر در اسارت، تعداد ببرهای مازندران به‌شدت کاهش یافت و نسل ببر در مرز انقراض قرار گرفت. در دوره رضاشاه، باوجود اجرای طرح خلع سلاح، تغییری در شرایط ببرها ایجاد نشد. سرانجام، در دهه چهل شمسی آخرین ببر مازندران، شکار و نسل آن منقرض شد. خواست بنیادی این پژوهش بررسی نژاد، پراکندگی جغرافیایی و دلایل انقراض ببر مازندران است.

رشت، مهم ترین شهر و مرکز استان گیلان، از دوره ی صفوی پا به عرصه ی سیاسی و اقتصادی نهاد. درباره ی تاریخ شهر رشت پیش از دوره صفوی، اطّلاعات چندانی در دست نیست. تا جایی که برخی، شکل گیری آن را هم عصر با برآمدن صفویّه دانسته اند. به هر رو، این شهر بعد از تسلّط صفویّان به گیلان به مرکزیّت کل گیلان رسید. مرکزیّت جغرافیایی این شهر، در جلگه ی گیلان، در کنار مرکزیّت سیاسی، سبب شد تا رشت در دوره ی رونق عصر صفوی به یکی از مهم ترین شهرهای ایران تبدیل شود. کشت انبوه و تجارت ابریشم در گیلان موجب گشت تا رشت مورد توجّه تجّار داخلی و خارجی قرار گیرد و برای تسهیل تجارت، نهادهای اقتصادی بسیاری در این شهر به وجود آمد. فراز و فرود این نهادهای اقتصادی، بستگی زیادی به وضع اقتصادی عصر صفوی داشت.

به دنبال تفوّق گرایش اصولی تشیّع بر گرایش اخباری و تبعات ناشی از آن، در آستانه ی ظهور قاجارها ، نیاز قاجاریّه به کسب مشروعیّت مذهبی، اقتدار و نفود علما بعد از حدود یک قرن فترت، بار دیگر احیاء گردید. قدرت تشیّع اصولی به زودی در تعارض با حاکمیّت قاجارها قرار گرفت و اسباب تحوّلات ژرفی در عرصه ی سیاسی و اجتماعی ایران شد. یکی از نمودهای این تحوّل، ظهور علمای قدرت مند و صاحب نفوذی چون سید محّمد باقر شفتی معروف به حجت الاسلام ست، که توانست یک چند در حوزه ی اقتدارش، به ویژه در شهر اصفهان، قدرت مرجعیّت را به رخ پادشاهان قاجار بکشد. در این نوشتار به دنبال پاسخ دادن به پرسش هایی در خصوص چگونگی افزایش نفوذ و اقتدار سید محّمد باقر شفتی در اصفهان، به خصوص در عهد محّمد شاه قاجار، هستیم.

اروپاییانی که در زمان قاجار با مقاصد گوناگون به ایران سفرکرده‌اند، برخی از سرزمین گیلان گذر کرده‌اند و اطّلاعات ارزشمندی از مردمان این خطه در سفرنامه‌های خود نگاشته‌اند. آنها گیلان را سرزمینی سرسبز و حاصلخیز امّا دارای آب و هوایی بد معرفی می کنند و گیلانی‌ها را مردمانی مذهبی و دارای اعتقادات و مراسمات خاصی بیان می دارند که روحانیونشان در مردم نفوذ زیادی دارند و مسئولیت تعلیم و تربیت فرزندانشان نیز بر عهده آنها می‌باشد. سفرنامه نویسان از سرگرمی و تفریح زنان و مردان گیلانی نیز سخن گفته اند. جنگ گاوها یکی از این سرگرمی ها بوده، که بنا به نظر اروپاییان در جای دیگری از ایران مرسوم نبوده است. اروپاییان در نوشته‌های خود از مردم گیلان به نیکی یاد کرده و آنان را مردمانی سخت‌کوش و زحمت‌کش و اهل تسامح عنوان می‌کنند. در این پژوهش سعی می شود فرهنگ مردم گیلان در زمان قاجار از نگاه سفرنامه های اروپایی مورد بررسی قرار گیرد.