در شماره یازدهم نشریه تاریخ اندیش می خوانید:

جایگاه عوامل چهارگانه در حمله انوشيروان ساسانی به یمن/دکتر مهدی شاهین – دکتر اسماعیل سپهوند

يمن يكي از سرزمين­هايي بود كه در دوران باستان از نظر سياسي، جغرافيايي، اقتصادي و ديني، در آسيا موقعيتي ممتاز داشت. به­همین منظور مورد توجه دو امپراتوري بزرگ باستان، ايران و بيزانس كه در آسيا داراي مرزهاي وسيع بودند،  مي­شد. رقابت بين آنها از تمام جهات برقرار بود. در زمان آخرين پادشاه حميري يمن، وي به آزار و قتل عام مسيحيان آن سرزمين پرداخت، اين اقدام باعث دخالت امپراتوري بيزانس شد، زيرا ادعاي حمايت از مسيحيان را داشت و در نتيجه به­تحريك دولت مسيحي حبشه پرداخت و حبشه نيز موفق به تسخير يمن شد. با اینکه دخالت حبشه در ظاهر به­دليل عامل ديني بود اما با توجه به­موقعيت يمن، مي­توان دريافت كه امپراتوري بيزانس به­موقعيت برتر جغرافيايي، سياسي و اقتصادي آن سرزمين توجه كامل داشت و از طرف ديگر تسخیر یمن باعث توجه دولت ساساني شد و با پناهنده شدن يك شاهزاده حميري به انوشیروان ساسانی، ساسانيان نيز كه متوجه موقعيت برتر يمن بودند به حمايت از او برخاستند و موفق شدند اين سرزمين را تصرف كرده و بر آن مسلط شوند و حکام حبشی را كه تحت نفوذ بيزانس بود را پس برانند.

بررسی نقش حکومت بویهیان در گسترش مذهب  تشیع/دکتر محمد علی پرغو – نجمه حقیقت یار

با روی کار آمدن بویهیان در قرن چهارم هجری، دستگاه خلافت عباسی که دچار ضعف در همه ارکان خود شده بود، تحت تسلط امرای بویهی قرار گرفت. بنابراین بویهیان که دارای ماهیت مذهبی شیعی بودند بر مهم ­ترین بخش جهان اسلام مسلط شدند. ولی از آنجا که به دلیل مهیا نبودن بسترهای لازم، تغییر ساختار سیاسی و مذهبی موجود ممکن نبود؛ دست به فعالیت­های فرهنگی و ترویجی زدند تا جامعه زمان خود را برای پذیرش عقاید شیعی و در نهایت حاکمیت تشیع آماده کنند. آنها در این راستا  بسیاری از شعایر مذهبی تشیع را که تا دیروز جرات بروز نداشت، علنی کردند و حتی صورت رسمی به آن بخشیدند. هدف این مقاله بررسی عملکرد  و اقدامات حکمرانان بویهی در جهت ترویج مذهب تشیع است.

وضعیت آموزشی زنان در دوره صفویه/ افسانه خان بابازاده

در دورة صفویه نظام آموزشی ایران دستخوش تحول شد و این تحول بر وضعیت آموزش زنان نیز تأثیرات فراوانی گذارد. درنتیجه، برای  برخی از زنان امکان فراگیری علوم و معارف اسلامی و بحث و تفکر پیرامون آن‌ها در قالب برپایی مناسک دینی و همین‌طور، فرصت یادگیری برخی هنرها فراهم شد. اما برخی با سوادآموزی دختران  مخالف بودند و نظام آموزشی کارآمدی برای زنان وجود نداشت. با این‌حال برخی از زنان درباری و زنانی از خانواده‌های روحانیون و طبقات متوسط جامعه امکان فراگیری علوم اسلامی و برخی هنرها را به دست آوردند و همپای مردان در این عرصه‌ها فعالیت نمودند و حتی به چهره‌های شاخص علمی و هنری مبدل شدند. ماهیت تعلیم  و تربیت زنان در این دوره را باید در ارتباط با پایگاه اجتماعی و طبقاتی آن‌ها بررسی کرد، چراکه در نوع و هدف و کیفیت  آن با توجه به سبک زندگی زنان تفاوت‌هایی وجود داشت که به ایجاد تفاوت در آموزش علوم و مهارت‌ها منجر می‌شد.

جایگاه مردم و فرهنگ‌سازی در نظافت شهر(مطالعه موردی  مطبوعات شهر اصفهان در دوره پهلوی)/ دکتر عبدالمهدی رجائی

در شهرهای مدرن امروز، هر فعالیت خدماتی که از سوی نهادهای خدمت‌رسان شهری، مانند شهرداری، شرکت آب و فاضلاب، برق، گاز، تلفن، حمل و نقل شهری و خلاصه هر فعالیتی که زیست آدمیان را در شهر آسانتر می‌نماید، مبنای کار تعامل و همکاری دو سویه میان مردم و آن نهاد خدمت‌رسان می‌باشد. آن نهاد هر چقدر هم کار خود را به خوبی ارائه نماید، اگر تعامل و همکاری جامعه خدمت گیرنده، یعنی شهروندان، با آن نهاد وجود نداشته باشد، این خدمت‌رسانی ناقص و شکست خورده است. اینجاست که فرایندی به نام فرهنگ سازی، کار فرهنگی، تعامل، همکاری و …. خود را به خوبی نشان می‌دهند. در این پژوهش با مراجعه به مطبوعات و اسناد حوزه اصفهان، نشان داده ایم که موضوع نظافت شهر و جمع آوری و مدیریت پسماند (زباله) در این شهر، در این میان، تا چه حد اهمیت دارد و رسانه‌ها برای امر مهم «فرهنگ سازی» چه نکاتی را برجسته کرده و برای بالا بردن سطح آگاهی شهروندان اصفهانی نسبت به این مقوله مهم چه می‌کرده اند. از سوی دیگر برای شهری مثل اصفهان که مرکز گردشگری ایران می‌باشد، امر نظافت و بهداشت تا چه حد مهم است.صنعت گردشگری از این منظر چه تأثیری بر فرهنگ شهروندان بر جای نهاده است.

بررسی فرقه­ های صوفی و غالی در دوره صفویه/نسرین رمضانی

دولت صفویه از پتانسیل بالای ایده‌های پویای مذهبی برای دست‌یابی به قدرت استفاده کرد و شاهان صفوی با رسمیت بخشیدن به مذهب شیعه و سرکوب سایر مذاهب و فرق، کوشیدند از تشیع به‌عنوان دست‌مایه متحد کردن پیروان خود سود جسته و از آن به‌عنوان وجه تمایز آنان از دیگران استفاده کرده و با این کار به جنگ سایر رقبای مذهبی خود در جهت بسط قدرت، مشروعیت بخشند. در این راستا با تعصب مذهبی خود دست به خشونت گسترده زدند و با هر نوع اندیشه متفاوت با مکتب رسمی و دولتی به مبارزه برخاستند. اما به نظر می‌رسد که تزلزل عقاید برخی از مریدان  حکومت صفوی و تلاش  آن‌ها برای نشان دادن اعتراض و مخالفتشان با سیاست‌های حکومت صفوی و ضعف جنبش تصوف به دلیل سرکوب‌های شدید از عوامل ایجاد فرقه‌های صوفی و غالی در این دوره بودند. در این پژوهش کوشش خواهد شد تا روش توصیفی – تحلیلی به بررسی این عوامل پرداخته و برخی از فرقه‌های منشعب شده از تصوف و غلات، بررسی گردد.

نسخه شناسی تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی/ رسول سعیدی زاده

کتاب تاریخ گیلان نوشته ملاعبدالفتاح فومنی گیلانی اثری است که در نیمه اول قرن ۱۱ هجری قمری درباره­ی وقایع گیلان طی سال­های ۹۲۳- ۱۰۳۸ق. تدوین شده است و دو بار نوشته شد. عنوان دوم این اثر فتوحات دارالمرز است. یازده نسخه خطی کتاب تاریخ گیلان و یک نسخه خطی کتاب فتوحات دارالمرز در کتابخانه­های ایران و جهان وجود دارد. کتاب باارزش تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی، تا به امروز پنج بار تصحیح و چاپ شده است. آخرین چاپ تصحیحی آن در سال ۱۳۹۰ش. بوده است.

هدف این پژوهش معرفی و توصیف نسخه­های خطی و چاپی موجود از کتاب تاریخ گیلان نوشته عبدالفتاح فومنی است. یافته­های پژوهش بیانگر آن است که از سه نسخه خطی موجود در کتابخانه­های خارج از کشور ایران، ظاهراً یکی دست نویس عبدالفتاح فومنی است؛ و با توجه به محل سکونت برنهارد دارن در شهر سن پترزبورگ روسیه و یکسانی محل چاپ وی با مکان نگهداری نسخه خطی کتاب تاریخ گیلان، و همچنین دسترسی راحت او به نسخه خطی این اثر، می­توان گفت که چاپ سنگی تاریخ گیلان به وسیله دارن، از روی نسخه خطی موجود در کتابخانه سالتیکوف شدرین سن پترزبورگ است؛ و چون دکتر منوچهر ستوده از شش نسخه خطی تاریخ گیلان در کتابخانه­های خارج از کشور خبری نداشت، می­توان گفت نسخه چاپ سربی رشت، از روی یکی از آن شش نسخه خطی بوده و نسخه جداگانه­ای نیست.

باستان‌شناسی اساطیر؛ چیستی و کارایی آن در مطالعات باستان‌شناسی ایران/ سورنا فیروزی

تحلیل ریشه‌های تاریخی اسطوره‌ها یکی از اهداف باستان‌شناسی اساطیر است که از راه الگوی مطالعاتی رهیافت‌ تاریخی انجام می‌پذیرد. این‌که بتوان این پیگیری را به صورت علمی و در میان شواهد هم‌خوان باستان‌شناختی بسط داد، رویکردی جا افتاده در باستان‌شناسی دیگر حوزه‌ها از جمله مصرشناسی، مطالعات باستان‌شناسی آسیای کوچک، یونان و باستان‌شناسی چین است و می‌تواند نگاهی تازه و قابل توجه در پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران ایجاد کند. در این مقاله کوشش شده است تا به تشریح کارنامه پژوهشگران عرصه باستان‌شناسی اساطیر در حوزه‌های فرهنگی دیگر پرداخته شود تا به یک الگوی مناسب برای مطالعات مشابه در باستان‌شناسی ایران دست یافت. این کار، برمبنای تحلیل و بررسی اطلاعات اسناد تاریخی، از جمله مولفه‌های مرتبط با اطلاعات «آماری» (گاه‌نگاری موضوع)، «جغرافیایی» (حدود منطقه‌ای-‌محلی مرتبط با موضوع)، «توصیفی» (شرح وقایع) و «آوایی» (نام‌های فردی و جای‌نام‌ها) درون این مدارک مکتوب و قیاس آن‌ روایات با بوده‌های میدانی به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته است. این که از راه دو رهیافت تاریخی و فرهنگی، بتوان به مبنای تاریخی یک اسطوره پرداخت، هدف اصلی این نوشته بوده و تلاش شده است که سطوح تاریخ از زیر غبار اسطوره نمایان گردد. در این پژوهش دیده شد که از راه تحلیل مولفه‌های چهارگانه یادشده، تاریخ‌مندی نمونه‌هایی از پدیده‌های اساطیری (واقعه، شخصیت یا سکونت‌گاه) صورت گرفته است.

تپه میل، کاخی ساسانی/رودلف ناومن- ترجمه دکتر سیاوش درودیان

تعیین مشخصات و کاربردهای گذشته یک بنای تاریخی ویران شده برای درک درست خود آن اثر و همچنین کلیت محوطه کاوش شده، اهمیت بسیاری دارد. تپه میل در نزدیکی شهر ری یکی از این آثار است که از دهه­های پیش تاکنون مورد کاوش باستانشناختی قرار گرفته و مقالات متعددی نیز درباره آن منتشر شده و همه­جا از آن به عنوان «آتشکده ساسانی» نام برده شده است. در این بررسی کوتاه که در سال ۱۹۶۴ میلادی انجام پذیرفته، نویسنده که خود سرگرم پژوهش در محوطه تخت سلیمان بوده، دست به مقایسه تطبیقی تپه میل با کاخ ساسانی یافت شده در تخت سلیمان و همچنین کاخ­های فیروز آباد و  سروستان زده است. روش اصلی این بررسی، مقایسه تالارهای ستون­دار و سه ناو آنها در هریک از بناهاست. نتیجه این بررسی این فرضیه را مطرح می­کند که بنای یافت شده در تپه میل نیز یک کاخ ساسانی است. گفتنی است که در پژوهش­ها و منابع داخلی، بنای فیروز آباد به نام «آتشکده» اما بنای سروستان به عنوان «کاخ» شناخته می­شود.